De (on)zin van trauma’s bij Indo’s en Molukkers: Over intergenerationeel en verdrongen trauma

Tijdens een van mijn colleges over de invloed van trauma op het geheugen vroeg één van de psychologiestudenten over het bestaan van intergenerationeel trauma. Met intergenerationeel trauma wordt bedoeld dat personen die trauma hebben meegemaakt dat trauma doorgeven naar volgende generaties. Zo is bijvoorbeeld het idee dat Indische en Molukse KNIL-militairen die trauma hebben opgelopen tijdens de Tweede Wereldoorlog dat trauma hebben overgedragen aan hun kinderen en zelfs kleinkinderen. En dat die tweede en derde generaties daar nu nog last van hebben.  Maar klopt dat überhaupt wel?               

                  Toegegeven: als ik probeer in te beelden wat mijn Indische opa en oma hebben meegemaakt in de Japanse interneringskampen en hoe zij moesten verhuizen naar Nederland, dan mag duidelijk zijn dat zij het niet makkelijk hebben gehad. Mijn opa vertelde mij over welke verschrikkingen hij als KNIL-soldaat had ervaren. Die verhalen hebben een diepe indruk op mij achtergelaten. Veel KNIL-militairen waaronder wellicht mijn grootvader hebben hoogstwaarschijnlijk een posttraumatische stress stoornis ontwikkeld.

                  Het onderwerp van trauma speelt een prominente rol in de Indische en Molukse gemeenschap. Toen ik ChatGPT vroeg hoeveel boeken er sinds 1960 zijn verschenen over de Indische en Molukse cultuur en waar het onderwerp trauma centraal staat, kwam de AI-zoekmachine met een ruwe schatting van tientallen titels. Een hele hoop dus. Buiten geschreven werk zijn er ook allerlei documentaires en films over de Indische en Molukse gemeenschap waar het onderwerp trauma deels wordt benoemd. Zo kun je in de film “Tussen wal en schip” goed zien dat een deel van de derde generatie Indo’s verdrietig is over het trauma wat hun Indische grootouders hebben meegemaakt. Het onderwerp intergenerationeel trauma wordt dan ook niet zelden genoemd in deze context. Buiten die term wordt soms ook gesproken over dat Indo’s en Molukkers trauma’s hebben verdrongen en dat die later zijn teruggekomen.  Intergenerationeel trauma, verdrongen trauma. Populaire termen, maar termen waar ook het een en ander op af te dingen valt.

                  Allereerst intergenerationeel trauma. Het zal zeker zo zijn dat binnen de tweede en derde generatie er Indo’s en Molukkers zijn die gebukt gaan onder de trauma’s die hun (groot)ouders hebben meegemaakt.  De vraag is echter of de traumatische ervaringen van overlevenden van de Tweede Wereldoorlog nog doorwerken in volgende generaties vergeleken met overlevenden van de Tweede Wereldoorlog die niet zulke ervaringen hebben meegemaakt. De Nederlandse psycholoog IJzendoorn en collega’s hebben daar baanbrekend onderzoek naar gedaan. Zij onderzochten een eerste generatie overlevenden van de holocaust die vlak na de Tweede Wereldoorlog naar Israël verhuisden en daar (klein)kinderen kregen. Deze groep werd nauwkeurig vergeleken met een groep van de eerste generatie die voor de Tweede Wereldoorlog al naar Israël verhuisden en ook daar (klein)kinderen kregen. De laatste groep was aanmerkelijk minder getroffen door de traumatische gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De onderzoekers vonden dat “de eerste generatie overlevenden nog steeds symptomen van posttraumatische stress laten zien” (p.61), maar “dat intergenerationele overdracht van trauma niet bestaat” (p.67).

                  De conclusie dat er niets zoiets is als intergenerationeel trauma komt overeen met onderzoek naar mogelijke specifieke biologische determinanten van intergenerationeel trauma, ook wel epigenetische transmissie van intergenerationeel trauma genoemd. De Amerikaanse psychologen Yehuda en Lehrner schreven daar het volgende over: “studies have not yet conclusively demonstrated epigenetic transmission of trauma effects in humans”. Hoewel andere studies wel aanwijzingen vinden voor intergenerationeel trauma, staat het bestaan van een dergelijk trauma zeker niet onlosmakelijk vast.  

                  Dan verdrongen trauma. Het idee dat traumatische herinneringen onbewust verdrongen kunnen worden en later accuraat kunnen worden opgehaald is populair. Het is echter uiterst controversieel. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat het idee van verdrongen herinneringen dikwijls verward wordt met hele normale manieren om met trauma om te gaan zoals niet willen praten of denken over trauma. Verder laat wetenschappelijk onderzoek zien dat traumatische ervaringen juist goed beklijven in het geheugen. De Nederlandse psychologen Wagenaar en Groeneweg onderzochten bijvoorbeeld de verhalen van overlevenden van concentratiekampen. Wat bleek?  De kampervaringen werden door de bank genomen goed herinnerd en niet verdrongen. Het feit dat de eerste generatie Indo’s en Molukkers het soms hebben over verdrongen trauma zou goed kunnen betekenen dat ze niet willen praten over het trauma. En ja, dat laatste is natuurlijk helemaal in lijn met het fenomeen Indisch zwijgen. De eerste generatie Indo’s en Molukkers staat erom bekend niet te (willen) praten over meegemaakte trauma’s.  

                  Intergenerationeel trauma, verdrongen trauma. Hoe populair die termen ook zijn, het betekent niet dat ze ook valide zijn.  Natuurlijk: er zijn Indo’s en Molukkers die getraumatiseerd zijn door de verschrikkingen die hebben plaatsgevonden in de jaren’ 40 en ’50. Maar: het meemaken van een trauma houdt niet direct in dat je ook getraumatiseerd bent. Het is daarbij goed om te benadrukken dat als er één onderwerp is dat de drie generatie Indo’s en Molukkers met elkaar gemeen hebben, dan is het veerkracht. Veerkracht tegenover de trauma’s die ze hebben ervaren.